İkame Mal Nedir? İkame Ürün ve Tamamlayıcı Mallar

Ekonomi biliminde tüketici davranışlarını açıklamaya yönelik farklı mal sınıflandırmaları yapılmıştır. Örneğin, bir kafeye gittiğinizde latte ve cappuccino fiyatlarının ya birbirine çok yakın ya da aynı olduğunu görürsünüz. Bunun sebebinin her ikisinin yapımında da espresso ve süt kullanılması ve dolayısıyla üretim maliyetlerinin aynı olması diye düşünebilirsiniz. Evet, bu doğrudur; ancak ekonomi bilimi açısından asıl sebep, latte ve cappuccino'nun ikame mallar olmasıdır. Çünkü ikisi arasındaki fiyat farkı çok yüksek olursa, latte ile cappuccino ikame mallar olduğundan, çoğu tüketici ucuz olanı tercih etmeye başlayacaktır. Bunun anlamı -lattenin fiyatı sabitken- cappuccino fiyatı arttığında, cappuccino’nun talep edilen miktarı düşerken, latte talebinin artacak olmasıdır.

Bir adım daha öteye gidelim ve kahve hasadı kötü olduğu için kahve çekirdeğinin fiyatının ve dolayısıyla hem latte hem de cappuccino gibi kahve bazlı tüm içecek fiyatlarının arttığını kabul edelim. Bu durumda tüketiciler, daha düşük bir maliyetle benzer bir kafein takviyesi sağlayacağından, kahve yerine çay içmeyi tercih etmeye yönelebilir. Dolayısıyla çay da kahve için bir ikame maldır ve bu ilişkiden kahve fiyatları artışının, kahvenin talep edilen miktarını azaltmanın yanında çay talebini artıracağını sonucunu da çıkarabilirsiniz.

Diğer taraftan, bazı mallar da vardır ki, onları ancak birlikte kullanabiliriz. Örneğin çayla kesme şeker, çoğunlukla birlikte tüketildiği için tamamlayıcı mal olarak düşünülebilir. Benzer şekilde bir fotoğraf makinesi satın aldığınızda, yanında mutlaka hafıza kartı da satın alacağınızdan dolayı hafıza kartı fotoğraf makineleri için tamamlayıcı mal sayılır.

Tamamlayıcı malların fiyatlarındaki değişimler, bir diğerinin talebini etkiler. Bu yüzden ekonomi biliminde, tüketici davranışlarını anlamak için malların ikame veya tamamlayıcı olma gibi özellikleri dikkate alınarak bu ilişkiler üzerinden analizler gerçekleştirilir.

İkame Malların Tanımı ve Örnekleri

İkame sözcüğü “Bir şeyi diğer bir şeyin yerine koyma, yerine kullanma.” anlamına gelir. Bir ekonomi terimi olaraksa ikame mal nitelemesi, belirli bir ihtiyacı karşılamak için birbirinin yerine kullanılabilen ürünleri ifade eder.

Bir malın fiyatındaki değişim, ilgili malın ikame ürününe olan talebi etkiler. Bir malın fiyatı artarsa, o malın talep edilen miktarı düşerken, ilgili malın ikamesine olan talep artacaktır. Örneğin, Coca Cola’nın fiyatının artması, kola severlerin Pepsi içmeye yönelmesine sebep olabilir. Dolayısıyla ikame malların piyasaları birbirleriyle rekabet halindedir ve benzer ihtiyaçları karşılayan bu ürünler arasında tüketici tercihleri fiyat değişimlerinden çapraz şekilde etkilenir. İkame mallarda, talebin çapraz fiyat esnekliği pozitiftir.

Ayrıca ikame malların talebi, ikamesi olmayan mallara göre fiyat değişimine daha esnektir ve buna talebin fiyat esnekliği denilir. İkamesi olan ürünlerin fiyat esnekliğinin yüksek oluşunun sebebi, tüketicilerin bir ürünün fiyatı arttığında alternatif ürünü tercih etme seçeneğine sahip olmalarıdır.

İkame Ürünler Neler?

Birbirinin yerine kullanılabilecek ürünler ikame mallardır. Örneğin tereyağı ve margarin, fiziksel kitaplar ve e-kitaplar, sandaletler ve parmak arası terlikler, ton balığı ve somon gibi çiftler birbiri yerine kullanılabilir ve bu yüzden ikame mal örnekleri olarak verilebilir.

Benzer şekilde dizüstü bilgisayarlar ve masaüstü bilgisayarlar gibi cihazlar da, kullanım amaçları farklı olmasına rağmen, tüketicilere benzer faydalar sundukları için birbirlerinin yakın ikameleri olarak kabul edilir.

Tamamlayıcı Mallar Nedir?

Oyun konsolu ve oyunlar gibi belirli bir ihtiyacı karşılamak için birlikte kullanılan mallara tamamlayıcı mallar denir. Bir malın fiyatı ile tamamlayıcı mala olan talep arasında ters ilişki söz konusudur. Örneğin oyun konsolu fiyatı artarsa, tüketici için her iki malı bir arada kullanmak daha maliyetli hale geleceğinden, konsol oyunlarına olan talep de azalacaktır.

Daha teknik bir tarifle, tamamlayıcı mallarda, talebin çapraz fiyat esnekliği negatiftir. Örneğin araba ve benzin arasındaki ilişki, tamamlayıcı mal olmalarından kaynaklanır. Bu yüzden araba fiyatlarının artması, arabaların talep edilen miktarını azaltırken, benzine olan talebi de düşürür. Benzer şekilde, benzin fiyatlarının artması araba talebini azaltır.

Diğer yandan, günümüzde elektrikli otomobiller, benzinli otomobillerin ikame malı olduğundan, benzin fiyatlarının artması dolaylı olarak elektrikli araçlara olan talebin artmasına yol açabilir.

Kısacası, birbirlerinin yerine kullanılabilen mallara, ikame mallar; birlikte kullanılabilen mallara ise tamamlayıcı mallar denir.

Tamamlayıcı Mal Örnekleri

Bir telefon aldığınızda -eğer kutusundan çıkmazsa- mutlaka bir de şarj cihazı almak zorundasınızdır. Ayrıca biraz daha opsiyonel olarak bir ekran koruyucu ve kılıf almak da isteyebilirsiniz ve bu ürünlerin her biri tamamlayıcı mal vasfındadır.

Snowboard ve snowboard botları da arasında da benzer ilişki söz konusudur; çünkü snowboard alan bir kayak tutkunu, mutlaka botlara da ihtiyaç duyar. Patlamış mısır ve filmler, evrensel olarak sinemaseverlerin birlikte düşündüğü iki üründür. Diğer taraftan eve bir TV alındığında, o bir TV ünitesiyle tamamlanmak istenir ve ayrıca Netflix gibi bir içerik sağlayıcı da satın alınır. Dolayısıyla tüm bunlar tamamlayıcı mal örnekleri olarak düşünülebilir.

Diğer taraftan yazıcıların ve mürekkep kartuşlarının ofis malzemesi mağazalarında genellikle birlikte sunulduğu görülür; çünkü yazıcıların çalışması için mutlaka mürekkep gerekecektir. Bu tür tamamlayıcı malların bir arada sunulmasının arkasında, müşterilere daha bütünsel bir ürün deneyimi sunarak satışları artırma fikri vardır.

Tüm bu tamamlayıcı mal örnekleri üzerinden düşündüğünüzde, bir ürüne olan talebin, tamamlayıcı ürünün talebini de etkileyeceği sonucu çıkarılabilir. Benzer şekilde bir malın fiyatında meydana gelen değişim, tamamlayıcı malın talebini de etkiler. Örneğin snowboard fiyatları arttığında, snowboard botlarını olan talep de düşecektir. Üstelik bu durum sebebiyle insanlar (tüketiciler) kar tatili yapmaktan bile vazgeçebilir.

Normal Mal ve Düşük Mal Nedir?

Diğer tüm faktörler sabitken (ceteris paribus), gelir artışı ile talebi artan mallar, normal mallar olarak adlandırılır. Normal mallar için aynı zamanda talep yasası geçerlidir ve normal bir malın fiyatı arttığında o malın talep edilen miktarı azalırken, fiyat düştüğünde ise talep edilen miktar artar. Dolayısıyla normal malların talep eğrisi negatif eğimlidir. Bu bağlamda et, araba ve kıyafet gibi ürünler normal mallara örnek olarak verilebilir.

Öte yandan, gelir artışı ile talebi azalan mallar ise düşük mallar olarak adlandırılır. Düşük mallarda talep eğrisi her zaman negatif eğimli değildir ve bu malların talep eğrisi pozitif veya negatif olabilir. Talep yasasının geçerli olduğu düşük mallarda, malın fiyatı ile talep edilen miktarı arasında ters ilişki söz konusudur. Ancak bazı özel durumlarda malın fiyatı ile talep edilen miktar arasında pozitif bir ilişki vardır ve bu tür düşük mallara “Giffen mallar” denir.

Giffen Mal ve Veblen Mal Nedir?

Bir malın fiyatı değişimi ile o maldan talep edilen miktar arasındaki ilişki, malın türüne (normal, düşük, Giffen, Veblen) bağlı olarak farklılık gösterir. Bu farklılık ise iki ana nedenden kaynaklanır: İkame etkisi ve gelir etkisi!

İkame Etkisi: Bir malın fiyatı düştüğünde (veya arttığında), bu malın diğer mallar karşısındaki nispi fiyatı düşer (veya artar), bu da söz konusu mala olan talebi artırır (veya azaltır). Dolayısıyla ikame etkisi tüm mallar için her zaman negatif etki eder ve fiyat düştüğünde talep artarken, fiyat arttığında talep azalır.

Gelir Etkisi: Bir malın fiyatı değiştiğinde, tüketicinin reel alım gücü de değişir. Fiyat düştüğünde tüketicinin reel geliri artar ve bu da normal mallar için talebin artmasına neden olur. Bu yüzden normal mallarda gelir etkisi de negatiftir. Negatif gelir etkisi, bir malın fiyatındaki düşüşün tüketicinin reel gelirini artırması ve artan reel gelirle birlikte o malın talebinin artması demektir. Bu durum, normal mallar için geçerlidir ve normal mallarda, reel gelirdeki artış talebi artırır. Ancak, düşük mallarda gelir arttığında talep azalır, bu yüzden gelir etkisi pozitiftir. Ancak bazı düşük malların fiyatı arttığında talep de artabilir ve bu tür mallara Giffen malları denir.

Giffen mallarını ilk olarak İrlanda’daki fakir işçilerin patates talebini inceleyen Henry Giffen tanımlamıştır. Bir malın Giffen malı olabilmesi için belirli şartlar gereklidir: Bu mal, tüketicinin bütçesinde önemli bir yer tutmalı, zorunlu bir mal olmalı ve aynı zamanda düşük mal kategorisinde olmalıdır. Bu noktada önemli bir not olarak, her Giffen malının aynı zamanda bir düşük mal olmasına rağmen, her düşük malın Giffen mal olmadığı ayrımını belirtmiş olalım.

Fiyatı arttıkça talebi artan diğer bir mal türü ise Veblen mallarıdır. Veblen malları, prestij amacıyla tercih edilen ürünlerdir. Bazı tüketiciler, benzer kalitedeki ürünlerin fiyatı yükseldikçe bu ürünlere olan taleplerini artırır, çünkü daha yüksek fiyatlı ürünlerin daha dikkat çekici ve statü sağlayıcı olacağına inanırlar.

Giffen ve Veblen mallarına yönelik tüketici davranışı farklılığının sebebi; pozitif gelir etkisinin, negatif ikame etkisinden daha baskın olmasıdır.

Özetle talep eğrisinin eğimi, gelir etkisi ve ikame etkisine bağlı olarak değişir. Gelir etkisinin pozitif etkisinin, ikame etkisinin negatif etkisinden güçlü olduğu Giffen ve Veblen mallarda, talep eğrisi söz konusu ilişkiden dolayı pozitif eğimli olur.