Marjinal Fayda Nedir? Nasıl Hesaplanır?

Ekonomi, yalnızca rakamlarla değil, tercihlerimizle de ilgilenir. Her kararımız -bir kahve almak, bir hisse senedine yatırım yapmak ya da akşam yemeğinde ikinci bir tatlı daha istemek- arka planda sezgisel bir fayda-maliyet analizinin sonucudur.

Neden en sevdiğimiz kahveyi bile paramız yettiği kadar almak yerine, birinci ya da ikinci bardaktan sonra yeter diyerek satın almayı bıraktığımızı hiç düşündünüz mü? İşte bu ilginç sorunun cevabı, marjinal faydanın doğasında gizlidir. Peki marjinal fayda nedir, nasıl hesaplanır ve neden yatırımcılar için önemlidir?

Marjinal Fayda Nedir?

Marjinal fayda, bir mal veya hizmetin her ek biriminden sağlanan ilave memnuniyet ya da faydayı ifade eder. Basitçe, “Bir tane daha alırsam ne kazanırım?” sorusunun yanıtıdır. Örneğin bir kahve daha almak size ilkine göre daha az tatmin sağlayacaktır ve bunun sebebi marjinal faydanın azalmasıdır.

Bu kavram, tüketici davranışlarını öngörmek ve piyasa talebini şekillendirmek için kritik bir araçtır. Çünkü her tüketici, marjinal faydası marjinal maliyetini aştığı sürece tüketimini sürdürür. Eğer ek fayda, ödenecek bedeli karşılamaz hâle gelirse, tüketici daha fazla satın almaz.

Marjinal Fayda Teorisi: Marjinalist Devrim

19. yüzyılda Jevons, Menger ve Walras gibi iktisatçılar tarafından marjinal fayda teorisi, esasında Adam Smith’in de aklını kurcalayan “Su elmastan neden daha ucuzdur?” sorusuna aranan entelektüel merakın bir ürünü olarak doğmuştur. Sahiden de tam tersi olması gerekmez mi?

Eğer toplam faydaya odaklanırsanız, su kesinlikle elmastan daha pahalı olmalıdır; çünkü toplam fayda açısından su kesinlikle galiptir. Ama marjinal fayda açısından bakarsanız, suyun elmastan neden daha ucuz olduğunu anlayabilirsiniz.

Düşünün ki, çölde susuz kaldınız ve su içmek artık sizin için hayati öneme sahip hale geldi. İşte böyle bir durumda suya elmastan daha fazla para ödeyeceğinizden şüpheniz olmasın.

Ancak susuzluğun olmadığı bir yerde yaşıyorsanız, suya erişim sizin için sorun olmamalı; çünkü bu yeterince bol bir kaynak ve çoğu durumda delicesine susamadan su içmişsinizdir. Bu yüzden Su satın almak için milyonlar ödemeniz düşünülemez. Ancak elmas gibi, sadece süs ve itibar için kullanacağınız hayati olmayan bir nesneye, eğer varsa, artık milyonlar ödeyebilirsiniz.

Buradan şu sonuca varabiliriz: Değer, nesnel bir maliyet toplamı değil, bireyin zihninde oluşan ve kıtlıkla şekillenen marjinal bir algıdır ve marjinal fayda teorisi de klasik işçilik teorisinin aksine, bir malın değerini, üretiminde harcanan emekle değil, tüketiciye sağladığı marjinal faydaya göre açıklar.

Kulağa basit gelebilir ancak bu teori, fiyat mekanizmasının nasıl işlediğini açıklamada devrim yaratmıştır.

Azalan Marjinal Fayda Nedir?

Neden bazı satıcılar bir alana 2.’si %50 indirimli kampanyası yaparlar? İsterseniz bu sorusunun cevabını biraz düşünmeniz için yazının sonuna saklayalım ve şimdi “azalan marjinal fayda nedir?” sorusu ile devam edelim.

Azalan marjinal fayda bir malın ardışık birimlerinin tüketilmesiyle, her ek birimden elde edilen faydanın giderek azalması olarak tanımlayabiliriz. İkinci dilim pizzanız, ilki kadar leziz değilse, ya da dördüncü kek diliminizde doygunluk hissediyorsanız, azalan marjinal fayda yasası hükmünü icra ediyor demektir.

Üstelik bu sadece fizyolojik doygunlukla sınırlı değildir. Finansal kararlarda da geçerlidir: Bir yatırımcı için ilk 100.000 dolarlık kâr çok büyük bir kazanma sevinci ifade ederken, milyonuncu doların getirdiği marjinal memnuniyet çok daha düşüktür.

Toplam Fayda ve Marjinal Fayda İlişkisi

Marjinal faydayı anlamanın en pratik yolu, öncelikle faydanın bir bütün olarak nasıl davrandığını görmekten geçiyor. Buna göre toplam fayda, bir malın tüketilen tüm birimlerinden elde edilen kümülatif memnuniyeti ifade eder. Marjinal fayda ise, bir birim daha tüketimin toplam faydaya ne kadar artı değer eklediğin ölçütüdür. Diğer bir ifadeyle, ek bir tüketim sonucunda, toplam faydada meydana gelen değişim marjinal fayda olarak ifade edilir.

Azalan marjinal fayda ilkesi, toplam faydanın artış hızının zamanla yavaşladığını söyler. Toplam fayda hâlâ yükselebilir ama her yeni birim önceki kadar güçlü bir katkı yapmaz. “Anlatma, göster!” diyenler için bu ilişkiyi grafik üzerinden inceleyelim:

Grafikte toplam fayda eğrisinin belirli bir noktaya kadar yükseldiğini, ancak yükselişin giderek yavaşladığını görüyorsunuz. Eğrinin eğimi düştükçe marjinal fayda da azalıyor. Kırmızı ile gösterilen marjinal fayda eğrisi (toplam fayda eğrisinin türevi), bu azalan katkının adım adım nasıl düştüğünü gösteriyor.

Dikkat edilirse, marjinal fayda eğrisinin sıfırı kestiği noktada toplam fayda da artık artmıyor ve eğri yataylaşıyor. Ardından marjinal fayda negatife dönüyor ve toplam fayda da düşmeye başlıyor. Aslında bunun anlamı basit: “Artık o kadar doydum ki, tüketmeye devam ettikçe memnuniyet değil rahatsızlık hissediyorum.

Marjinal fayda eğrisi,  azalan marjinal fayda yasası sebebiyle tipik olarak negatif eğimlidir ve bu eğri, tüketici talebinin altında yatan psikolojik temeli yansıtır: Fiyat düştükçe daha çok tüketmeye razı oluruz, çünkü marjinal faydamız düşerken, ödemeye razı olacağımız maksimum fiyat da düşer. Bu nedenle marjinal fayda eğrisi, bireysel talep eğrisinin davranışsal omurgası olarak tanımlanabilir.

Marjinal Fayda Nasıl Hesaplanır?

Bu tişörte bu kadar para verilir mi? Tişörtün marjinal faydası daha fazlaysa neden olmasın?

Marjinal fayda ekonomi terimi, ilk duyduğumuzda bize hayatın çok uzağında gibi gelebilir. Oysa "marjinal fayda", sabah kahvesinden borsa emirlerine kadar her kararımızın arkasındaki işleyen sessiz bir fenomendir.

Ancak bu kavramın doğru anlaşılması için önce şu teknik hatırlatmayı yapmak gerekir: Fayda, metre veya kilogram gibi doğrudan ölçülebilen bir büyüklük değildir. Modern ekonomi, tüketicinin davranışlarından türetilen “fayda endeksleri” kullanır. Yani sayılar gerçek bir ölçüm değil, tercih farklarını temsil eden araçlardır.

Bu nedenle marjinal fayda hesaplaması denildiğinde, esas olarak toplam faydadaki değişim karakterinin matematiksel olarak gösterilmesi olarak anlaşılmalıdır. Buna göre  marjinal fayda formülü şu şekildedir:

MU = ΔToplam Fayda / ΔMiktar

Bu formülü somutlaştırmak için basit bir çikolata örneği düşünelim:

• 1 birim tüketim → Toplam fayda: 10
• 2 birim tüketim → Toplam fayda: 18

Bu durumda 2. çikolatanın marjinal faydası;

• (18 – 10) / (2 – 1) = 8

olarak hesaplanır.

Peki, bu basit aritmetik devasa şirketlerin stratejilerini ve bizim yatırım kararlarımızı nasıl yönetiyor?

Netflix ve Spotify: Fayda İllüzyonu

Marjinal fayda, Netflix veya Spotify gibi platformların neden "izlediğin ya da dinlediğin kadar öde" yerine abonelik modelini bizlere sunduğunu ve bizim de tüketici olarak bunu neden seve seve kabul ettiğimizi çok iyi açıklar.

Eğer her film ya da şarkı için ayrı bir ödeme yapmamız gerekseydi, "azalan marjinal fayda" yasası gereği üçüncü veya dördüncü filmde veya şarkıda aldığımız haz düşeceği için, elimiz daha fazla cüzdanımıza gitmezdi.

Ancak bu şirketler sabit abonelik fiyatıyla marjinal maliyeti kullanıcı için sıfırladıklarında, zihnimiz tek tek filmlerin ya da dizi bölümlerinin düşen faydasına değil, paketin bütününe odaklanır. Sonuçta tükettiğimiz içeriklerin zihnimizdeki toplam değeri, ödediğimiz abonelik ücretini aştığında oluşan tüketici rantı, bizi "bu fiyata bu hizmet bedava" hissine inandırır. Aslında bu, platformun düşük faydalı son birimleri bile bize satmayı başardığı kârlı bir stratejidir.

Marjinal Faydanın Borsa ve Yatırım Kararlarına Etkisi

Azalan marjinal fayda yasası sadece harcarken değil, kazanırken de işler. Hatta borsada "kârı ne zaman almalı?" veya "risk iştahı neden kesildi?" sorularının cevabı, "servetin azalan marjinal faydası" ilkesinde gizlidir.

Portföy yönetiminde doyum noktası, alınan riskin artık beklenen getiriye değmediği sınırdır. Ancak burada sadece matematiksel risk değil, yatırımcı psikolojisi de devreye girer. Yüksek getiriler elde edildikten sonra yatırımcıda görülen iştah kaybının temel nedeni, kazanılacak her ilave liranın marjinal faydasının düşmesidir.

Hiç parası olmayan biri için kazanacağı ilk 1.000.000 TL hayati önem taşır ve bunun için büyük risklere girebilir. Ancak zaten ciddi bir portföy büyüklüğüne ulaşmış bir yatırımcı için, üzerine eklenecek ekstra 100.000 TL'nin hayat standardına veya mutluluğuna katkısı (marjinal faydası), ilk kazanılan paralar kadar yüksek değildir. Tıpkı karnı doyan birinin en sevdiği yemeğe bile ilgisiz kalması gibi, paranın azalan marjinal faydası da yatırımcıyı aşırı risk almaktan alıkoyan o doğal fren mekanizmasını devreye sokar.

Unutmadan, başta sorduğumuz sorunun cevabına gelecek olursak: Bazı satıcılar 2. ürünü %50 indirimli sunabilir, çünkü marjinal faydanın azaldığını bilirler. Bu nedenle kâr marjını bir nebze düşürerek, sizin için daha cazip bir teklif sunarlar.