Spekülasyon Nedir? Spekülasyonun Yatırımcıya Etkileri Nelerdir?

Piyasalar bazen bir rüzgâr gibi aniden yön değiştirir. Spekülatörler ise bu rüzgârı yakalayıp kazanca dönüştürmeyi amaçlar.

Kısa vadeli fırsatları kovalamak heyecan verici olsa da, yüksek risk barındırır ve piyasaları; stratejilerin, hızlı alınan kararların ve duygusal dayanıklılığın sürekli sınandığı bir arenaya dönüştürür.

Spekülasyon Nedir?

Herhangi bir parite, emtia, hisse senedi veya türev ürünü düşünün. Bu tür yatırım araçlarında, kısa vadeli fiyat hareketlerinden kazanç sağlamak amacıyla yapılan alım işlemleri ya da fiyat düşüşü beklentisiyle gerçekleştirilen açığa satışlar, spekülasyon olarak tanımlanır.

Dolayısıyla, “spekülasyon ne demek?” sorusunun yanıtı; bir varlığın ya da menkul kıymetin temel değerinden çok, kısa vadeli fiyat hareketlerine ilişkin beklentilerle yapılan alım-satım işlemleridir şeklinde verilebilir.

Borsada spekülasyon, kulağa hoş gelmese de, esasında pozitif bir dışsallık da yaratır ve bunun en vurucu örneği piyasa likiditesine ve canlılığına yaptığı katkıdır. Çünkü eğer herkes aldığı hisseleri uzun yıllar elinde tutsaydı, borsaların gün içi hareket derinliği ve işlem hacmi bu seviyelerde olamazdı. Öte yandan, kimi zaman aşırı fiyatlamalar ve finansal balonlara yol açması da, spekülasyonun karanlık yüzünü oluşturur.

Spekülasyon Yapmak Ne Demek?

Gelin burada farklı bir yol izleyelim ve spekülasyon yapmanın ne demek olduğunu, yatırımın ne olduğu üzerinden anlamaya çalışalım.

Yatırımı tanımlamak için de değer yatırımcılığı ekolünün öncüsü Benjamin Graham’ın sözlerine kulak verelim. Graham, klasik eseri Akıllı Yatırımcı (The Intelligent Investor)’da yatırımı şöyle tanımlar:

“Bir yatırım, kapsamlı bir analiz üzerine, anaparanın güvenliğini sağlayan ve yeterli bir getiriyi vadeden bir eylemdir. Bu şartları karşılamayan işlemler ise spekülatiftir.”

Bu tanımı açarsak; spekülasyon analizle yapılsa da, bu analiz temel analizde yaptığımız gibi kapsamlı değildir. Ayrıca spekülasyonda güvenlik marjı kavramı bulunmadığından, anapara güvenliği ve yeterli getiri vaadi yoktur. Bu da spekülasyonun, yatırıma kıyasla daha yüksek risk taşıdığını gösterir.

Burada önemli bir nokta da, spekülasyonun –bazen karıştırılsa da– manipülasyon anlamına gelmediğidir. Çünkü spekülatör, piyasa mekanizmalarını yanıltma amacı gütmez; yalnızca kısa vadeli fiyat hareketlerinden kazanç sağlamayı hedefler.

Spekülatör Kimdir?

Biraz totoloji gibi olacak ama spekülatör kısaca spekülatif işlemler yapan kişilere denir. Ama burayı da biraz açalım ve bu defa da Morgan Housel’in Paranın Psikolojisi (The Psychology of Money) kitabına atıf yapalım. Kitabında Housel kendinize şu soruyu sormanızı önerir:

Bugün Google (Alphabet) hissesi için ne kadar ödemelisiniz?

İşte bu sorunun cevabı tamamen sizin kim olduğunuza, yani yatırım ufkunuza bağlıdır. Günlük işlem yapan bir trader, yani bir spekülatör için makul fiyatın pek önemi yoktur. Çünkü spekülatör, yalnızca kısa vadeli fiyat hareketlerinden, örneğin öğle yemeği öncesi birkaç dolarlık değişimden kazanç sağlamaya çalışır ve bu her fiyata yapılabilir. İşte spekülatörün yaptığı şey de, esasen bundan ibarettir.

Spekülatif Yatırım Nedir?

Teknik olarak ‘spekülatif yatırım’ kavramı, piyasa dilinde genellikle yüksek riskli kısa vadeli pozisyonları tanımlamak için kullanılır. Ancak aslında bu ifade -şu ana kadar da ele aldığımız şekliyle- yapısal bir çelişki de içerir. Çünkü bir işlem spekülatif ise yatırım, yatırım ise spekülatif değildir.

Bu nedenle biz burada “spekülatif yatırım ne demek” yerine doğrudan “spekülatif ne demek” sorusuna odaklanalım.

Spekülatif; belirsizlik içeren, olasılıklara veya geçmiş piyasa örüntülerine dayalı stratejilerle yürütülen, yüksek risk taşıyan ancak kısa vadede yüksek getiri potansiyeli sunan işlemleri ifade eder. Bu tür kararların temelinde, varlığın gerçek değerinden çok; fiyat hareketlerini olasılıklar ve istatistiksel örüntülerle öngörüp kısa vadede kazanç elde etme isteği yatar.

Dolayısıyla spekülatif işlem tarzı, yatırımın uzun vadeli ve temele dayalı yaklaşımından bu yönüyle ayrılır ve daha çok teknik analiz, piyasa psikolojisi, haber akışı ve risk yönetimi gibi unsurlara dayanır.

Spekülasyonun Özellikleri ve Türleri

Spekülasyonun en temel özelliği, hızlı anlayış, yorumlama ve buna bağlı olarak çabuk aksiyon almayı gerektirmesidir. Bu hız ihtiyacı nedeniyle, günümüzde pek çok spekülatör stratejilerini uygularken algoritmik işlem (trading) sistemlerinden yararlanmayı tercih etmektedir.

Spekülatörler, klasik yatırımcılardan farklı olarak hem yükseliş hem de düşüş beklentisi ile işlem yapabilirler. Diğer bir ifadeyle, bir varlığı yükseliş beklentisiyle alabilecekleri gibi, düşüş beklentisiyle açığa satış da yapabilirler. Bu açıdan spekülasyonu türlere ayıracak olursak, yükseliş beklentisi ile yapılan spekülasyon “boğa spekülasyonu” (bullish speculation), düşüş beklentisi ile yapılan spekülasyon ise “ayı spekülasyonu” (bearish speculation) olarak adlandırılabilir.

Borsada Spekülasyonun Etkileri

Borsada spekülasyonun en önemli etkilerinden birinin piyasa likiditesine katkı sağlamak olduğu söylenebilir. Çünkü spekülasyon, piyasa katılımcılarının aktif ve sürekli alım-satım yapması demektir ve bu da daha yüksek bir piyasa derinliğini beraberinde getirir ve aynı zamanda piyasaların daha hızlı fiyat keşfi yapmasına olanak tanır.

Türkiye Sermaye Piyasaları Birliği (TSPB) verilerine göre, 2024 yılında Borsa İstanbul’da halka açık şirketlerin toplam piyasa değeri 13,4 trilyon TL iken, aynı dönemde pay piyasasında gerçekleşen işlem hacmi 33,9 trilyon TL olarak kaydedilmiştir. Bu verilere dayanarak 2024 yılı için Pay Piyasası Devir Hızı (işlem hacmi / piyasa değeri) %271 olarak hesaplanmaktadır.

Bu yüksek devir hızı, Borsa İstanbul’un dünya borsaları arasında likidite ve işlem hacmi açısından öne çıktığını gösterir. Bu açıdan spekülatörlerin borsanın canlılığına güç kattığı söylenebilir; ancak aşırı spekülasyon, daha önce belirttiğimiz gibi, irrasyonel fiyatlamalara ve balon oluşumlarına yol açabilir.

Spekülasyonun Riskleri ve Dikkat Edilmesi Gerekenler

İşin açıkçası spekülasyonun risklerini anlamak için tesadüfen seçilmiş bir hisse grafiğine bakmak bile yeterlidir. Çünkü hemen her piyasa ürününün belirli bir volatilitesi (oynaklık) vardır ve bu nedenle fiyatlar gün içinde bile belirli ölçülerde dalgalanma sergiler.

Ancak borsaların, kısa vadede bir tartıdan ziyade bir oylama makinesi gibi çalıştığı söylenir. Tartıda neyin ağır neyin hafif gelebileceğini kestirebilirsiniz; fakat bir sonraki oylamanın galibini önceden kestirmek zordur.

Teorik olarak, her düşüşte satıp her yükselişte alabilsek olağanüstü bir getiri elde ederdik. Ancak sorun şu ki, piyasanın bir sonraki adımda neyi fiyatlayacağını kimse kesin olarak bilemez. İşte asıl risk bu belirsizliğin içinde saklıdır ve usturanın iki tarafı da keskindir.

Beklentiniz gerçekleşirse kısa sürede kazanç sağlarsınız ve bu kazanç, işlem hacminize göre önemli tutarlara ulaşabilir. Fakat piyasa beklentinizin tersine hareket ederse, aynı hızla zarar etme olasılığınız da vardır. Dolayısıyla spekülatif işlemler yüksek piyasa riski taşır ve bu risk, yatırımcının psikolojisi üzerinde de doğrudan etki yaratır.

Bu nedenle, spekülasyonun doğasındaki bu belirsizlik ve risk, yatırımcının disiplinli bir stratejiyle hareket etmesini zorunlu kılar. İşte bu noktada, spekülasyon yaparken dikkat edilmesi gereken bazı temel ilkeler öne çıkar:

• Pozisyon büyüklüğünü sınırlayın: Tek bir işlemde sermayenizin yalnızca makul bir kısmını riske atın.
• Zarar durdur (stop-loss) seviyeleri belirleyin: Önceden belirlediğiniz zarar sınırına ulaşıldığında, duygulara kapılmadan pozisyonu kapatın.
• Kâr alım noktanızı planlayın: İşleme girmeden önce hedefinizi belirleyin ve hedefinizin zarar riskine değer olup olmadığını kontrol edin.
• Kaldıracı bilinçli kullanın: Kaldıraç kazancı büyütür, ancak riski de aynı oranda artırır; bu hususu göz ardı etmeyin.
• Aşırı işlemden kaçının: Fırsatı kaçırma korkusu ile her fiyat hareketinde pozisyon açmayın. Bir sisteme bağlı kalın ve unutmayın: Bazen hiçbir şey yapmamak da stratejidir.
• Kayıpların peşine düşmeyin: “İntikam işlemi” olarak bilinen bu davranış, yatırımcıyı rasyonaliteden uzaklaştırır. Bu nedenle zarar eden bir strateji varsa, biraz mola verin ve yeniden değerlendirin.

Son olarak Buffett’ın da dediği gibi; spekülasyon, en tehlikeli hâle geldiğinde en kolay gibi görünür. Bu yüzden her fırsat görünümünü aceleyle değerlendirmek yerine, disiplinli bir stratejiyle, riskleri yöneterek ve soğukkanlı kalarak hareket etmenin, uzun vadede başarı için kritik öneme sahip olduğunu unutmayın.