Borsa Yatırım Fonları

Borsanın hızlı bir yükseliş sergilediği 1990 yılının Ocak ayında, Borsa’nın kapısından orta yaşlarda ve piyasalarla ilgili çok da bilgisi olmadığı her halinden belli olan bir vatandaş girer ve önüne gelen ilk Broker’a gidip “Bana endeks al” der.

Broker ise adamın sözündeki cahilane tavra sinirlenince adamla aralarında uzun bir tartışma alevlenir. En sonunda adam oradan uzaklaşırken, Broker adamın arkasından bağırır: “Öğren de gel.”

Ekonomi yazarı Abdülrahman Uzun’dan rivayet edilen bu hikâyeye bir kitapta rastladım. İşin tuhaf yanı şu ki, Broker’ın kızıp gönderdiği o adamın endeks alma düşüncesi bugün için hiç de garipsenecek bir istek değil; çünkü artık tam da bu ihtiyaca yönelik türetilmiş yatırım araçları bulunuyor ve onların adı Borsa Yatırım Fonu.

Borsa yatırım fonu denildiğinde çoğu kişinin aklına yatırım fonları gelebilir, ancak bu iki yatırım aracı aslında tamamen aynı özellikte değiller. Dahası yatırım fonu hisse senedi farkı da kimileri tarafından yeterince bilinmez ve bu ikisi arasında diğer ikisine göre çok daha bariz bir ayrım söz konusudur. Ancak endişe etmeye hacet yok, çünkü bu yazının sonunda hem fon ve hisse farkı hem de borsa yatırım fonları ile yatırım fonları arasındaki fark zihninizde tamamen netlik kazanmış olacak.

İlk önce borsa yatırım fonları ya da kısaltılmış şekliyle BYF nedir sorusuyla başlayalım.

Borsa Yatırım Fonu Nedir?

Uluslararası yazında “Exchange Traded Fund” (ETF) ismiyle bilinen Borsa Yatırım Fonu (BYF), bir endeksi baz alarak, söz konusu endeksin performansını yatırımcılara yansıtmayı amaçlayan ve katılma belgeleri borsalarda işlem gören bir yatırım fonu türüdür.

Borsa yatırım fonları bir endekse dayalı olarak oluşturulur ve temel aldığı endeks kapsamındaki menkul kıymetlere endeksteki ağırlıkları oranında yatırım yapar. Bu sayede örneğin BIST 30 ya da daha spesifik olarak Banka endeksine yatırım yapmak isteyen yatırımcılar, endeks kompozisyonu oluşturan payları teker teker almak yerine, doğrudan borsa yatırım fonu almak yoluyla ilgili endekslere yatırım gerçekleştirebilir ve bu yolla endeksin getirisini büyük ölçüde bir paralellikle takip edebilirler.

Her ne kadar tüm borsa yatırım fonları bir endeks baz alınarak oluşturulsa ve bu yüzden onlar için endeks fonu tabiri kullanılıyor olsa da, buradaki endeksin mutlaka bir hisse senedi endeksi olacağı gibi bir düşünceye kapılmak yanıltıcı olacaktır. Çünkü borsa yatırım fonları, hisse senedi piyasa endeksleri dışında, örneğin altın, gümüş gibi bir emtianın fiyat endeksini ya da yabancı bir para birimi üzerinden yurt dışı bono piyasalarını baz alıyor da olabilir.

Borsa Yatırım Fonlarının Özellikleri

Diğer yatırım fonları gibi borsa yatırım fonları da, Sermaye Piyasası Kurulu tarafından onaylı, inançlı mülkiyet esaslarına göre portföy işletmek amacıyla portföy yönetim şirketleri tarafından bir içtüzük ile kurulan ve tüzel kişiliği bulunmayan malvarlığı statüsünde oluşumlardır. Bir borsa yatırım fonunda, takip edilecek endeksin kompozisyonunu yansıtacak şekilde portföyde yer alan varlıkların veya sadece nakdin teslimi suretiyle katılma payı oluşturulabilir.

Ayrıca yatırımcı tarafından talep edilirse, söz konusu bu katılma paylarının fona iadesi karşılığında, katılma paylarına karşılık gelen varlıkların aynî olarak alınması da, borsa yatırım fonları işleyişi içerisinde mümkün kılınmıştır. Ancak yatırımcı tarafından bu talebin yapılabilmesi için, elde en az “asgari işlem birimi” miktarınca katılma payı bulunması gerekmektedir.

Borsa Yatırım Fonu’nun Avantajları

Borsa yatırım fonlarını diğer yatırım fonlarından ayıran ve ona likidite bağlamında avantaj sağlayan en önemli fark, borsa yatırım fonlarının tıpkı hisse senetleri gibi Borsa İstanbul’un işlem saatleri içerisinde, borsadan alınıp satılabiliyor oluşudur. Diğer yandan, hisse senetlerinde olduğu gibi, borsa yatırım fonlarında da açığa satış imkânı sayesinde kısa pozisyon alabilme ya da kredili işlem yapabilme mümkündür.

Bu açıdan borsa yatırım fonlarının, hisse senetlerinin yüksek likidite ve kolaylıkla alınıp satılabilme özelliği ile yatırım fonlarının riski dağıtma ve yatırım yapılmak istenilen piyasanın doğrudan genel performansından faydalanabilme gibi ayrı ayrı avantajları bünyesinde topladığı söylenebilir.

Ayrıca borsa yatırım fonlarının avantaj sayılabilecek bir diğer farklı özelliği ise, yatırımcının talebi doğrultusunda “fon katılma payları”nın, fonun içindeki hisse senetleriyle değiştirilmesine de imkân tanımasıdır. Buna “katılma paylarının geri alınması” denir. Söz konusu bu işlem, yetkilendirilmiş katılımcı aracılığı ile asgari işlem birimi veya katlarına tekabül eden miktarda katılma paylarının portföy saklayıcısına iadesi karşılığında söz konusu katılma paylarına karşılık gelen varlıkların veya nakdin teslim alınması sürecidir.

Fon katılma paylarının geri alınması sürecine ilişkin ayrıntılı esaslar, yetkilendirilmiş katılımcı, kurucu ve portföy saklayıcısı arasında imzalanan sözleşme ile belirlenir ve bu esaslara fon içtüzüğünde ve fon izahnamesinde yer verilir.

Son olarak borsa yatırım fonlarının yönetilmesi, diğer yatırım fonlarına göre daha kolay olması sebebiyle, borsa yatırım fonlarının yönetim ücreti de diğer fonlara göre genelde daha düşüktür.

Borsa Yatırım Fonlarında Gösterge Fiyat Nedir?

Herhangi bir borsa yatırım fonunun portföyünde bulunan varlıkların piyasa değerlerinin ve alacaklarının toplanarak bulunan bu değerden fonun borçları düşülmek suretiyle hesaplanan değere, yatırım fonunun net aktif değeri denilmektedir. Söz konusu bu net aktif değer,  dolaşımdaki katılma paylarının sayısına bölündüğünde ise, birim fon değerine (katılma payı) ulaşılır ve işte bu değer, borsa yatırım fonu için gösterge fiyat niteliği taşır.

Ancak borsa yatırım fonları, borsada hisse senetleri gibi alınıp satılabildiği için, borsa yatırım fonlarının fiyatı, borsadaki arz ve talep koşullarından etkilenmektedir. Diğer bir ifadeyle, bu noktada fonun değeriyle, fonun fiyatı arasında bir kavram ayrılığı söz konusudur.

Bu sebeple, borsa yatırım fonu işlemi yapılırken gerek yatırımcılara referans olması gerekse şeffaflık ilkesi dolayısıyla, borsa yatırım fonunun net aktif değeri, gün içinde belirli periyotlarla hesaplanarak gösterge fiyat niteliğinde yatırımcıların takibine sunulur.

Borsa Yatırım Fonları Nasıl Yönetilir?

Her borsa yatırım fonunun temel yönetim stratejisi, takip edilen endeksin performansını maksimum seviyede yatırımcılara yansıtmak üzerine kuruludur. Bunun ölçümü, takip farkı ve takip hatasının hesaplanması yoluyla yapılır. Borsa yatırım fonunun kurucusu; her ayın sonu itibarıyla, takip eden ayın ilk iş gününde açıklanmak üzere, son bir yıllık dönem için hesaplanan takip farkı ve takip hatasının önemli ölçüde artması durumunda farkın gerekçelerini KAP’ta duyurmak durumundadır.

Borsa yatırım fonlarının, takip edilen endeksin performansıyla yüksek düzeyde korale hareketinin sağlayabilmesi için, şüphesiz büyük ölçüde söz konusu endeks kompozisyonunu yansıtır bir portföy oluşturması gerekmektedir. Bu bakımdan, bu noktadaki gereklilik, SPK’nin ilgili tebliği ile asgari bir şarta bağlanmıştır. Buna göre, bir borsa yatırım fonunun, 

• Fon toplam değerinin en az %80’ini devamlı olarak sadece takip edilen endeks kapsamındaki varlıklara,
• Fon toplam değerinin en az %80’ini devamlı olarak takip edilen endeksi takip eden ve yabancı borsalarda işlem gören borsa yatırım fonlarının katılma paylarına,
• Takip edilen endeks kapsamında yatırım yapılması zorunlu olmayan varlıklara yatırım yapmak suretiyle endeksi takip etmesi mümkündür.

Borsa Yatırım Fonu Alırken Nelere Dikkat Etmek Gerekir?

Klasik yatırım fonlarında, fonun esas aldığı benchmark’a (kıyaslama unsuru) ve aynı türdeki diğer fonlara göre rölatif performansı, getirisinin riskliliği ile oranı ve yönetim ücreti gibi faktörler, fon seçiminde bakılması gereken önemli ölçütlerdir. Buna göre bir yatırım fonu düşük maliyetli bir yönetim ücreti ile benchmark’ına ve türdeşlerine göre iyi bir getiriyi makul bir oynaklıkla yatırımcılarına ne denli sunabilmişse, söz konusu yatırım fonu yatırımcılar nezdinde o denli cazip görülecektir.

Ancak borsa yatırım fonlarında başarı kıstası, klasik yatırım fonlarından farklı olarak takip edilen endeksi yenmek değildir. Diğer bir deyişle bir borsa yatırım fonu için, baz alınan endeksten daha iyi bir performans ortaya konulmasını, bir başarı kıstası olarak düşünmemek gerekir.  Zira borsa yatırım fonlarında asıl önemli olan, baz alınan endeksin performansının olabildiğince yüksek bir korelasyonla yatırımcıya yansıtılabilmesidir. Bu bakımdan, bir borsa yatırım fonunun takip farkı ve takip hatasının geçmişte minimum seviyede gerçekleşmiş olması, ilgili yatırım fonunun başarısı için asıl temel gösterge olarak değerlendirilebilir.

Ayrıca borsa yatırım fonu alırken, daha önce de sözü edildiği gibi yatırım fonlarının piyasa fiyatı ile değeri arasında oluşabilecek olası açılmaları önleyebilecek ve ayrıca alım-satım makasını da asgari düzeyde tutabilecek bir piyasa yapıcısının olup olmadığına bakılması da yararlı olacaktır.

Borsa Yatırım Fonları ile Yatırım Fonları Arasındaki Fark Nedir?

Yatırım fonları ile borsa yatırım fonları (ETF) arasında iki temel farktan söz edilebilir. Birincisi, ikisi arasındaki yönetim tarzı ve amaç farklılığıdır. Buna göre borsa yatırım fonları genellikle belirli bir endeksin getirisini yüksek ölçüde yansıtmayı hedefler ve bu yönüyle pasif yönetimi esas alır. Bu fonlarda, portföy yapısı izlenen endeksin bileşenlerine göre şekillendirilir ve dolayısıyla yatırımcılar bir BYF satın alarak ilgili endeksin performansını yansıtan bir araca yatırım yapmış olur. Ancak BYF satın almak, bir endeksin birebir performansını yansıtan bir portföy oluşturmanın maliyet ve zahmeti ile kıyaslandığında daha pratik bir yoludur. Buna karşılık aktif yönetilen yatırım fonlarında fon yöneticileri, kurulduğu şemsiye fon kuralları çerçevesi içinde kalmak koşuluyla, piyasa koşul ve beklentilerine göre varlık dağılımını değiştirerek ek getiri sağlamaya çalışır. Bu sayede yatırım fonları, karşılaştırma ölçütlerine göre daha iyi bir performans sergileyebilir.

İkinci fark ise alım-satım ve likidite konusundadır. Borsa yatırım fonlarının katılma payları, hisse senetleri gibi borsa üzerinden gün içinde alınıp satılabilir. Bu da yatırımcılara gün boyunca değişen fiyatlarla işlem yapma esnekliği sağlar. Yatırım fonları ise fon izahnamesinde belirlenen saatlerde hesaplanan birim fiyat üzerinden alınıp satılır ve para piyasası fonları ile kısa vadeli borçlanma araçları fonları dışındaki fonlarda ileri fiyatlama yöntemi uygulanır. Bu durum, yatırımcıların anlık piyasa hareketlerinden yararlanmasını engelleyebilir ve likiditeye erişim hızını sınırlandırabilir.

Hisse Senedi Fonları Nedir?

Yatırım fonu yönetimi bir portföy yönetim faaliyetidir ve bu yüzden yatırım fonları sadece portföy yönetim şirketleri tarafından kurulabilir. Yatırım fonu oluşturmak isteyen portföy yönetim şirketleri, öncelikle bir içtüzük ile mevzuatta belirtilen “Şemsiye Fon” türlerinden birini kurmalıdır. Bu bağlamda hisse senedi şemsiye fon grubu altında bulunan fonlar hisse senedi fonlar olarak bilinir.

Toplam fon varlığının en az %80’i, devamlı olacak şekilde hisse senetlerine yatırılan fonlar hisse senedi şemsiye fonu çatısı altında kurulur. Hisse fonlarının risk derecesi ve buna bağlı olarak fon getiri beklentileri görece daha yüksektir.

Hisse senedi yoğun fonlar da diyebileceğimiz hisse senedi şemsiye fon türleri altında da, yine oldukça geniş katmanlı bir fon tipi kümelenmesi mevcuttur. Örneğin bazı hisse fonları yabancı hisse senetlerine ağırlık verirler, bazıları ise hisse portföyünü belirli bir sektörle sınırlı kalacak şekilde oluştururlar.

Fon ve Hisse Senedi Arasındaki Farklar

Fonlar ile hisse senetleri arasındaki farklar, yatırımcılar arasında sıkça merak edilen bir konudur. Bu farkları daha iyi anlamak için her iki yatırım aracını da kısaca tanımlamak faydalı olacaktır.

Öncelikle, yatırım fonları, tasarruf sahiplerinden toplanan paraların, profesyonel portföy yöneticileri tarafından yatırıma yönlendirilmesi amacıyla oluşturulmuş kolektif yatırım araçlarıdır. Yatırım fonları, riski dağıtma ilkesi doğrultusunda çeşitli varlıklara yatırım yapar ve inançlı mülkiyet esasına göre yönetilir.

Yatırım fonlarının bu yapısı, katılma payı sahiplerinin, hisse senedi sahiplerinde olduğu gibi şirketin yönetimine katılma veya oy kullanma gibi ortaklık haklarına sahip olmadığı anlamına gelir.

Hisse senetleri ise bir şirketin ortaklık payını temsil eden ve sahibine bu bağlamda şirketin yönetimine katılma, oy kullanma ve kâr payı alma gibi ortaklık hakları tanıyan menkul kıymetlerdir. Ayrıca, yatırım fonlarının faaliyet konusu, ilgili mevzuat çerçevesinde belirlenmiş olup, temelde menkul kıymetlerin ve diğer finansal varlıkların yönetimi ile sınırlıdır. Ancak, hisse senetleri satın alınan şirketler daha geniş bir faaliyet yelpazesine sahiptir ve üretim, hizmet, ticaret gibi çok çeşitli alanlarda faaliyet gösterebilirler.

Yatırım Fonlarıyla Borsada Başarıya Ulaşmak

Yatırım fonları, kurumsal yatırımcı grubu içinde, yatırımcıların finansal piyasalara erişimini sağlayan ve destekleyen önemli oluşumlardır. Bu fonlar, yatırımcılara profesyoneller tarafından yönetilen çeşitlendirilmiş bir portföy sunarak risk yönetimi açısından da kolaylık sağlar. Bu bağlamda yatırım fonları, çeşitli yatırım araçlarına yatırım yapmak isteyen ancak etkin yönetim ve takip için yeterli zaman veya finansal okuryazarlığa sahip olmayan bireyler için pratik bir alternatif sunar.

Bununla birlikte diğer yatırımlarda olduğu gibi, fon seçiminde de dikkate alınması gereken bazı temel faktörler vardır. İlk olarak, farklı şemsiye fon türleri bulunur ve bu çeşitlilik, fonların getiri ve risk profilini önemli ölçüde etkiler. Örneğin, BİST 100 endeksinin kötü performans sergilediği bir dönemde hisse senedi fonlarının da genel olarak düşük performans göstermesi olasıdır. Ancak, fonun yönetim kalitesi, bu olumsuz durumu dengeleyebilir ve fonun performansının olumlu yönde ayrışmasını sağlayabilir. Bu nedenle, fon seçiminde, fonların geçmiş performansı, yönetim grubunun deneyimi ve hangi şemsiye fon tüzüğüne bağlı oldukları gibi faktörlerin bir arada değerlendirilmesi önemlidir.

Son olarak fonlar risk değerleri açısından 1 ila 7 arasında sınıflandırılır; burada 1 en düşük risk seviyesini, 7 ise en yüksek risk seviyesini ifade eder. Risk grubu yükseldikçe fonun oynaklık ihtimali artar. Özellikle hisse senedi fonları, yüksek risk grubunda yer alır ve bu tür fonlar genellikle uzun vadeli bir yatırım perspektifi gerektirir. Bu yüzden yatırımcıların, fon seçiminde bu faktörleri göz önünde bulundurarak, kişisel risk toleranslarına ve yatırım hedeflerine uygun fonları seçmeleri önemlidir.

Borsa ve Yatırım: Bilinçli Yatırımcının Yol Haritası

Son yıllarda artan sayıda gerçekleşen halka arzlar ile beraber, borsaya olan ilgi de kayde değer bir artış gözlenmektedir. Ancak unutulmamalıdır ki, borsada yatırım yapmak, bir oyun değil, aksine son derece ciddi bir iştir ve borsalar, tüm toplumun tasarruflarını değerlendirebileceği önemli bir yatırım mecrası olarak büyük bir öneme sahiptir.

Bununla birlikte borsada farklı yatırım araçlarının yanı sıra, aynı yatırım aracı grubu içerisinde de sayısız seçenek bulunur. Örneğin, günümüzde Borsa İstanbul'da işlem gören şirket sayısı 500'ün üzerindedir.

Bu bağlamda borsa ve yatırım konusunda yeterli bilgi ve deneyimi olmayan, kişisel portföy yönetiminde istenilen getiriyi elde edemeyen yatırımcılar için yatırım fonları önemli bir alternatif sunar.

Ancak, yatırım fonlarının da kendi içerisinde farklı riskler ve avantajlar barındırdığı unutulmamalıdır. Bu nedenle, yatırım fonu seçimi yaparken de dikkatli bir araştırma yapmak ve risk-getiri dengesini iyi değerlendirmek gerekir.