Mali Kural Nedir ve Mali Kural Nasıl Uygulanır?

Mali kural; Piyasalardaki son döviz kuru hareketi sonrası hükümet tarafından ifade edilen mali kural kavramı birçok yatırımcı açısından gerek ne olduğu gerekse nasıl uygulanacağı ve piyasalar üzerinde nasıl  etkisi olacağı açısından çok merak ediliyor. Biz de bu çerçeve de mali kural nedir, mali kural politikaları nelerdir, mali kural uygulanması neden önemli ve mali kural uygulayan ülkeler ve uygulamaları üzerinde duracağız.

Mali kural nedir?

Mali kural denilince öncelikle bir maliyet politikasından ve maliyet teorisinden bahsedildiğinin altını çizelim. Bir nevi mali teorilerden oluşan mali kural, uygulanacak maliyet politikalarının alt ve üst limitlerinin kısaca genel çerçevesinin belirlenmesidir diyebiliriz. Mali kuralın uygulanmasında ise iki ana politika mevcuttur. Bir esnek maliye politikaları, iki kurala bağlı maliye politikalarıdır.

Mali kural süreci nedir? 

Mali kural politikalarından önce mali kuralda uygulanacak maliyet politikaları aşamalarının davranışsal veya yasal normlara göre temel ilkeler çerçevesinde belirlenmesidir. Bu esnada toplumun tüm kesimlerini kapsayacak şekilde bütçe büyüklükleri üzerine sınırlamalar ve disipline edecek uygulamalar devreye alınır. Bu çerçevede mali kural kapsamında kamu harcamaları, vergiler, bütçe dengesi ve borçlanma düzeyine dair genel prensipler yeniden ele alınır.

Kamu maliyesi açısından izlenecek politika esnek ya da kurala bağlı politika şeklinde oluşturulabilir.

Esnek maliye politikası, maliye politikasının anayasa ve yasalarda çizili kurallar içinde yürütülmesi koşuluyla esnek biçimde yürütülmesi olarak tanımlanabilir.

Kurala bağlı maliye politikası ise kamu kesiminin gelir, gider, borçlanma ve finansal yükümlülük altına girme konularında orta ve uzun dönemde izleyeceği politikaların esneklik limitlerinin belirli kurallara bağlanması olarak tanımlanabilir.

Mali Kural ve kamu açığı/GSMH ilişkisi

Orta vadeli programla birlikte yenilenmiş bir yapı içinde gündeme gelen mali kural şöyle bir denkleme dayandırılıyor

Äa=y(a-1 a)+k(b-b)

Äa= Kamu a çığındaki uyarlamanın GSYH’ya oranı,

y= Kamu açığının orta uzun vadeli hedefine yakınsama hız katsayısı,

a-1= Bir önceki yılın gerçekleşen kamu açığı/GSYH oranı,

a*= Orta uzun vadede hedeflenen kamu açığı/GSYH oranı,

k= Konjonktürel etkiyi yansıtma katsayısı,

b= GSYH reel büyüme hızı, b*= GSYH büyüme hızının uzun dönemli ortalaması.

Bu denklemdeki y ve k katsayıları negatif değer taşıyor.

Denklemden elde edilen sonuç yani kamu açığındaki uyarlama/GSYH oranı, eksi çıkıyorsa kamu açığında azalma, artı çıkıyorsa kamu açığında artma var demektir.

Mali kural dünya uygulamaları ve başarı oranı

Mali kural politikaları ile devletin ekonomiye müdahalesi, ilk olarak 1929 buhranı  sonrası iktisat  literatürüne girmiştir. Maliye politikaları içinde yer alan ihtiyari politikalar ise mali kural politikalarına göre daha çok tercih edilerek 1970’li yıllara kadar uygulandı fakat o yıllarda yaşanan stagflasyonda beklenen etkiyi göstermemesi sonucu 1980’li yılarda mali kural patikalarına hızlı yönelmeler oldu. Mali kuralın kamu mali yönetiminde hızla  yer etmesinde krizler ve sürdürülemez hale gelen kamu borç dinamiği etkili olmuştur.

Mali kuralın dünya uygulamalarında dört ana kural çerçevesinde sınır koyduğu görülüyor: Denk bütçe, kamu borçlanması, harcama sınırlaması ve vergi yükü. Mali kural politikasının uygulanmasında en başarılı ülkeler arasında Almanya ve İngiltere geliyor. Bu ülkelerde kamu borçlanmasında altın kural olarak kabul gören bir prensip var; yatırımların dışında kamu borçlanmalarına izin verilmemesi. Vergi yükü unsurunda ise tavan uygulamasının gelmesi ve beklenmeyen gelirler kaleminin harcanmasında sınırlamalar getirilmesi. Mali kural dünya uygulamasında ülkelerin bu dört teori çerçevesinde hareket ediyor. Uygulamaların ise ülkelerin ihtiyaçlarına göre değiştiği ve bir konsensüs sağlanmadığı izleniyor.

Türkiye’de mali kural uygulamaları ve etkileri

Türkiye’de mali kural uygulamaları geçmişine baktığımızda 1999–2008 arası dönemde IMF ile  yürütülen üç  stand-by antlaşması dönemi ön plana çıkıyor. Mali kuralın Türkiye uygulamasında ise mali kural sınırlamalarının getirildiği alanlar içinde belediyelerin borçlanma, borç stoku ve personel harcamalarının sınırlandırılması geliyor. Bu dönemde yine BDDK ve TMSF’nin finansal piyasaların düzenlenmesine yönelik çalışmaları dikkat çekiyor.

Mali kural neden önemli?

Küresel ekonomik savaşın ülke ekonomisine ve TL’ye etkilerini azaltmak amacı ile mali kural uygulanabileceğinin açıklanması, mali disiplin önceliği açasından önemli. Özellikle de ekonominin çıpasız kaldığı kaygılarının arttığı bu dönemde mali kural politikalarının kamunun yatırım ve tüketim harcamaları eksenine odaklanması, reel kesime daha fazla kaynak sağlaması da piyasalar açısından pozitif bir etkiye sahip.