Forex ile Borsa ve VİOP Arasındaki Farklar Nelerdir

Piyasa kavramı yatırımcıların fiziki veya elektronik bir ortamda bir araya gelip belli kurallar çerçevesinde alım satım yaptıkları, diğer bir ifadeyle arz ve talebin karşılaşarak işleme dönüştüğü mekânları ifade eder. Bu yönden tüm finansal piyasalar ortak bir özellik taşımakla birlikte; forex, borsa veya VİOP (Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası) gibi farklı şekillerde karşımıza çıkan her piyasa oluşumunun, aynı zamanda kendine özgü özellikleri ve işleyiş esasları bulunur.

Borsa, Forex ve VİOP Karşılaştırılması

Borsa, genel olarak piyasa karşılığında kullanılan bir terimdir. Ancak, günlük kullanımda ‘borsa’ denildiğinde çoğunlukla Borsa İstanbul (BİST) ve özellikle hisse senedi piyasaları akla gelir. Borsada işlem gören hisse senetleri, bir şirkete ait ortaklık payını temsil eder.

Yine BİST bünyesinde faaliyet gösteren VİOP ise, farklı yatırım araçlarına dayalı vadeli işlem (futures) ve opsiyon sözleşmelerinin işlem gördüğü organize bir türev piyasadır.

Öte yandan, merkezi olmayan yapısı ile borsa ve VİOP’tan ayrılan forex piyasası, genel itibariyle uluslararası döviz alım satım işlemlerinin yapıldığı tezgâh üstü piyasayı tanımlar. Küresel çapta katılımcıları olan ve ağırlıklı olarak döviz çiftlerinin alınıp satıldığı forex piyasası, bu özelliklerin de etkisiyle günümüzde dünyanın en likit piyasalarından biri konumundadır.

Forex ile Borsa Arasındaki Farklar

Borsa çoğunluklu hisse senedi piyasalarına karşılık olarak kullanılsa da, aslında bu terim daha geniş bir tanım aralığına sahiptir. Buna göre borsa; hisse senetleri de dâhil olmak üzere, borçlanma araçları (tahvil, bono), varantlar, kira ve gayrimenkul sertifikaları gibi birçok menkul kıymetin işlem gördüğü, diğer bir ifadeyle söz konusu menkul kıymetlere ait alıcı ve satıların karşı karşıya gelerek fiyatlandığı bir oluşumdur.

Bunun yayında borsadan alınan bir hisse senedi, ait olduğu şirkete ilişkin ortaklık hakkını ifade eder. Borsadan hisse senedi alarak bir şirkete ortak olunması sahibine;

• yönetime katılma (oy) hakkı,
• kar payı (temettü) alma hakkı,
• rüçhan hakkı (yeni pay alma hakkı),
• bedelsiz pay alma hakkı,
• tasfiyeden pay alma hakkı
• bilgi edinme hakkı,

 gibi haklar sağlar.

Borsadan alınan bir hisse yatırımcıya,  piyasa şartları çerçevesinde sonradan daha yüksek fiyata satılması (sermaye kazancı) veya kardan pay alma yoluyla kâr elde etme fırsatı tanır. Ancak hiçbir hissenin senedinin getirisi önceden kesin olarak öngörülemez. Temettü olarak elde edilen getiri şirketin kâr edip etmemesine, kâr dağıtım kararı alıp almamasına ve bu konudaki yasal düzenlemelere bağlı iken; sermaye kazancı olarak elde edilmesi umulan getiri ise hissenin satıldığı andaki piyasa fiyatıyla ilişkilidir.

Forex piyasasının işleyişi ise bundan daha faklı olarak paritelerin kaldıraçlı olarak alınıp satılması üzerine kuruludur. Diğer taraftan forex piyasasında bunlar dışında çok sayıda emtia, hisse senetleri, borsa endeksleri, tahvil ve bono gibi varlıkları dayanak alan ve yine kaldıraçlı olarak alınıp satılabilen CFD’ler (spot veya forward türde) de bulunur.

Ancak forex piyasasında yer alan yatırım araçları, hisse senedi dayanak varlıklı ürünler de dâhil olmak üzere, herhangi bir ortak hakkı tanımaz. Çünkü forex piyasasında yapılan işlemler fiziki alım satım değil, paritelerin birbirine karşı nispi değerlerinin kaldıraçlı olarak alınıp satılması şeklinde yapılır.

Forex ile VİOP Arasındaki Farklar

Forex piyasası ile VİOP arasında birtakım ortak noktalar olduğu gibi, önemli farklar da bulunur.

Öncelikle her ikisi de türev ve kaldıraçlı bir piyasadır. Ancak VİOP, Borsa İstanbul bünyesinde örgütlenmiş organize bir piyasa olmasına rağmen, forex uluslararası ve tezgâh üstü bir piyasadır.

Diğer taraftan VİOP ve forex’te bulunan yatırım araçları da farklılık gösterir. VİOP’ta hangi sözleşmelerin yer alacağı BİST tarafından belirlenir ve bu sözleşmeler standart özellik taşırken, forex’te listelelen yatırım araçları merkezî olmayan yapı sebebiyle kurumdan kuruma farklılık gösterir.

Ayrıca işleyiş bakımından da iki piyasa arasında farklar bulunmaktadır. Gelin, bu farkı bir örnek ile daha net görelim.

Varsayımlarımız:

Tarih: 31 Mart 2024

Dolar/TL Spot Fiyat: 30,0000

VİOP’ta vadeli sözleşme alan veya satan bir yatırımcı, herhangi bir yatırım aracının ileriki bir vadede ve üzerinde bugünden anlaşılan bir fiyattan alım-satımı için karşılıklı anlaşma yapmış sayılır.

Örneğin Aralık 2024 vadeli bir Dolar/TL sözleşmesi, belirlenen teminat miktarının kullanılması yoluyla 40 TL’den alındığında, alım işlemi yapan taraf, bu sözleşmeyi satan tarafla vade sonunda 40 TL’den söz konusu alışverişi yapmak üzerine anlaşmış olur ve VİOP’ta her sözleşme Dolar/TL vadeli sözleşmesi için büyüklük 1000 USD’dir. Diğer bir ifadeyle her sözleşme, 1000 USD alım-satım üzerine yapılan karşılıklı bir ahitleşme anlamına gelir. VİOP’ta teminat miktarı, pozisyon büyüklüğüne oranla değişen nispetlerde olduğundan, kaldıraç miktarı da ürün bazında farklılaşır.

Burada sözleşmeyi alan ya da satan taraf, yeterli derinlik olduğu takdirde, vade öncesinde de pozisyonu ters işlem yapmak suretiyle sonlandırabilir veya açılan pozisyon, sürdürme teminatının altına düşmemek şartıyla vade tarihine kadar taşınabilir.

Forex’te yine Dolar/TL dayanak varlıklı bir alım-satım işlemi yapıldığında ise, yapılan işlem vadeli değil, 30 TL olan spot fiyat (spot CFD kullanıldığından) üzerinden gerçekleşir.

Öte taraftan Forex’te sözleşme büyüklüğü lot cinsinden ifade edilir. Pariteler için 1 lot genellikle 100.000 baz para birimine eşittir. Dolayısıyla USD/TL paritesi için 1 lot 100.000 USD’lik bir pozisyon büyüklüğüne denk gelir. (Eğer 1000 USD pozisyon büyüklüğünde alım/satım yapılmak isteniyorsa, 0.01 lotluk işlem açılabilir.)

Ayrıca Forex’te açılan herhangi bir işlemde kaldıraç 1:10’dur. Bu yüzden açılan pozisyonun 1:10 kadar teminat kullanılır. Örneğin 1000 USD’lik bir pozisyon büyüklüğü için gerekli teminat miktarı 100 USD.

Forex piyasasında spot CFD’lerde vade tarihi olmadığından, yatırımcı teminat miktarı yeterli olduğu müddetçe pozisyonunu sürdürebilir. Ancak bu noktada belirli bir swap maliyeti ya da geliri söz konusu olacağı bilinmelidir.

Son olarak yine VİOP’ta işlem gören opsiyonlarda ise, alım veya satım hakkının belirli bir kullanım fiyatından, yine bugünden belirlenen ileriki bir vade için alınıp satılması söz konusudur.

VİOP ile Borsa Arasındaki Farklar

Gerek hisse senedi piyasaları (Borsa) gerekse VİOP, Borsa İstanbul bünyesinde yapılanmış organize piyasalardır. VİOP ile hisse senedi piyasaları arasındaki en önemli fark, VİOP’ta işlemlerin vadeli, borsada ise spot fiyatlar üzerinden yapılıyor oluşudur.

Öte taraftan borsada kredi alış veya açığa satış yapılmadığı takdirde, işlemlerde kaldıraç bulunmaz; VİOP ise yapısı itibariyle teminatlandırma ile çalışır ve yapılan işlemler kaldıraç içerir.

Borsada bir hisse senedi alındığında, bu doğrudan bir sahiplik ifade eder. Ancak VİOP’ta yapılan işlemler, vadeli sözleşmelerde ileriki bir vade için bir alım-satım anlaşması; opsiyonlarda ise alım-satım hakkının alım-satımı üzerine kuruludur.

Yatırım Aracı Olarak Forex, Borsa ve VİOP

Yatırım aracı karşılaştırması yapılırken örneğin “forex mi borsa mı daha iyi yatırım aracı?” kapsamında sorular akla gelebilir. Ancak herhangi bir piyasanın veya yatırım aracının diğerinden daha iyi olduğu yönünde bir yaklaşım doğru olmayacaktır; çünkü her piyasanın ve yatırım aracının kendine özgü avantajları ve riskleri bulunurken; aynı zamanda her piyasanın zaman içerisinde farklı bir yatırımcı profiline veya ihtiyaca cevap verir yapıda geliştiğini söylemek mümkündür.

Borsa veya daha spesifik olarak hisse senedi piyasaları, bir şirkete ortak olma amacıyla yatırım yapmak isteyen yatırımcılara güvenilir, şeffaf, etkin, istikrarlı, adil ve rekabetçi bir ortamda alım-satım yapma imkanı sunar. Benzer şekilde VİOP ise, risk yönetimi gerçekleştirmek, kaldıraçlı alım-satım yoluyla spekülasyon yapmak veya arbitraj fırsatı yakalamak isteyenleri bir araya getirir ve ayrıca yatırımcıların fiyat keşfi yapabilmesine de olanak tanır. Kaldıraç mekanizması, yatırımcılara mevcut sermayelerine nispetle daha yüksek pozisyon büyüklüğünde işlem yapmalarına imkân sunar; ancak bunun aynı zamanda risk düzeyini yükselttiği de unutulmamalıdır.

Forex piyasası ise geniş bir ürün yelpazesi sunarak, hafta içi 24 saat boyunca çift yönlü ve VİOP’ta olduğu gibi yine kaldıraçlı olarak çok sayıda ürün çeşidine yatırım yapma imkânı sağlar. Bu ürün çeşitleri arasında döviz çiftleri, emtialar, hisse senetleri, endeksler gibi birçok dayanak varlık üzerine hazırlanmış CFD’ler bulunur. Forex ve VİOP’ta listelenen ürünler arasında aynı varlığı dayanak alan türevler bulunsa da, çoğunluğu birbirinden farklıdır. VİOP’un merkezî yapısı sebebiyle herhangi bir sözleşmenin tek bir fiyatı bulunur, ancak forex piyasanın tek bir merkezden yönetilmez ve bu yüzden ürün fiyatları kurumdan kuruma farklılıklar gösterebilir.

Sonuç

Tüm piyasalar kendi işleyiş esasları içerisinde alıcı ve satıcıların bir araya gelmesini sağlar. Yatırım yaparken, sabit getirili araçlar (devlet tahvilleri, hazine bonoları vd.) düzenli ve öngörülebilir bir gelir sağlar ve daha düşük risk taşırken; değişken getirili araçlar (hisse, vadeli sözleşme, opsiyon, CFD vd.) daha yüksek getiri potansiyeli sunar ancak daha yüksek risk düzeyine sahiptir.

Diğer taraftan VİOP ve forex gibi kaldıraçlı işlemler, piyasa dalgalanmalarının doğuracağı gerek getiri gerekse zarar potansiyelini daha yüksek bir seviyeye taşır.

Bu nedenle, yatırımcılar yatırım hedeflerine ve risk toleranslarına bağlı olarak sabit veya değişken getirili, kaldıraçlı veya kaldıraçsız yatırım araçlarına tek başına veya belirli bir portföy ağırlıklandırmasıyla bir arada yatırım yapma kararı verebilirler.